Hanzeroute Tiel

Wandel mee met Truden uit Tiel

Hallo, ik ben Truden. Ik kom uit het jaar 900 en heb een tijdreis gemaakt. Ik neem je mee door de binnenstad langs gebouwen en plekken die verwijzen naar de geschiedenis van Hanzestad Tiel. Tiel is één van de oudste steden van Nederland. Rond het jaar 800 was Tiel een klein boerendorp. Maar 200 jaar later, rond het jaar 1000, was Tiel uitgegroeid tot een stad waar volop werd gehandeld.

Wat heel bijzonder is, is dat Tiel in die tijd tolrecht en een eigen munt had. Dat hadden maar weinig plaatsen. Archeologen vonden deze Tielse munten terug in Scandinavië en zelfs in Estland en Letland. In Tiel zelf haalden én halen archeologen veel vondsten uit de grond die duiden op het rijke handelsverleden. Denk aan weegschalen, scheepsfragmenten en munten die buiten Tiel werden geslagen.

We noemen Tiel een Hanzestad. In de 12^e eeuw ontstond de Hanze of Hanza. Dit was een samenwerkingsverband van steden en handelaren uit binnen- en buitenland. Door samen te werken, wilden de Hanzesteden de handel beschermen en vergroten. Ook uit de Hanzetijd zijn vondsten uit de grond gehaald. Tiel is tot in de 17e eeuw lid gebleven van de Hanze.

Je start- en eindpunt van deze route. Hier vind je (gratis) informatie om je bezoek aan Tiel en de Betuwe nog leuker en interessanter te maken. Zinder is het bruisende centrum van kunst en cultuur. Hierin huizen ook de bibliotheek en een café. Prinses Beatrix opende het gebouw op 26 oktober 2017. Wandel naar buiten (uitgang Rechtbankstraat). Links zie je al het eerste interessante punt: Bellevue (2). Natuurlijk aan de Waal, die een prominente rol speelde in het boeiende Hanzeverleden van Tiel.

In 1842 bouwde Johanna Geertrui Busink, de weduwe van koopman Gerrit Campagne, dit statige pand. Het was een ontmoetingsplaats voor schippers en handelaren. Zij legden hun schepen voor het pand aan. Dit maakte de plek tot een belangrijk industriegebied. Het pand is het enige oude, karakteristieke dijkhuis dat hier is overgebleven. Het is nog altijd een belangrijk orientatiepunt in het zicht op Tiel vanaf de Waal. Tegenwoordig hoef je geen handelaar te zijn om naar binnen te mogen in dit restaurant/café. Met goed weer kijk je vanaf het terras prachtig uit over de Waal.

Tiel was ooit een sterk versterkte stad met poorten, grachten en stadsmuren. De stad was al voor 1286 omwald en deze omwalling werd tussen 1497 en 1520 versterkt. Hierin waren vier stadspoorten opgenomen: de Westluidensepoort in het zuiden (20), de Kleibergsepoort aan de oostzijde, de Zandwijcksepoort in de Voorstad (13) in het noord-oosten en de Burensche Poort in het noordwesten, vlakbij het Kalverbos (15). Hier, bij de Tolhuiswal, zie je het restant van de stadsmuur. Hij sluit aan op de Waterpoort (5).

De Waterpoort is gebouwd in 1647, maar was nooit een toegangspoort tot de haven. Hij diende als vervanging van de toenmalige Kleibergse Poort in de stadsmuur. Tot 1792 was er vlak voor de poort een gracht met brug. In de Tweede Wereldoorlog heeft Tiel zwaar geleden tijdens gevechten met de Duitsers en de geallieerden. Zo hebben de Duitsers in 1944 de Waterpoort opgeblazen om een blokkage voor de geallieerden te maken. De poort is herbouwd in 1979 en nu maakt nu onderdeel uit van het Flipje- & Streekmuseum (6).

Het museum gaat over de geschiedenis van Tiel en omgeving, waaronder de (industriële) geschiedenis van de stad en natuurlijk Flipje: het reclamemannetje van de beroemde jamfabriek De Betuwe die vroeger in Tiel stond. In het museum zijn verschillende tentoonstellingen. Er zijn zelfs drie opgegraven skeletten uit de late middeleeuwen! Je krijgt een interessante kijk op de geschiedenis van Tiel, waarvan handel een belangrijk deel uitmaakt. Zie ook: www.streekmuseumtiel.nl.

In de Kleibergsestraat was vroeger de wolmarkt. Tiel was in de 19e eeuw één van de belangrijkste plaatsen voor de handel in vee en agrarische gewassen. De ‘beestenmarkt’ verhuisde in 1836 van het Kalverbos (15) naar de Veemarkt, dat tegenover het Kalverbos aan de andere kant van de gracht ligt. Varkens en biggen werden op de Varkensmarkt (12) verhandeld en boter op het Plein (10). Graan (ver)kocht je op de Korenbeurs (18).

Dit prachtige laat-middeleeuwse Gotische pand heeft nog zijn Nederrijnse gevel uit de middeleeuwen met trapgevel en gevelnissen. De onderpui is na de Tweede Wereldoorlog gebouwd. Dit huis geeft je een goede indruk van hoe Tiel er in de late middeleeuwen moet hebben uitgezien met zijn vele indrukwekkende, grote huizen. De huizen op Weerstraat 47-49 hebben mooie boognissen en dateren uit de vroege 16^e eeuw.

In 1996 vonden archeologen bij opgravingen in de binnenstad restanten van een vikingschip. Hout van schepen werd vroeger vaak gebruikt bij de aanleg van beschoeiingen in de binnenstad van Tiel. Maar resten van een Vikingschip zijn heel bijzonder. Volgens de jaaringen van het hout is dit schip rond het jaar 1000 gebouwd, waarschijnlijk in Londen. Vikingschepen waren open boten waarmee volkeren uit Scandinavie in de vroege middeleeuwen over open zeeën voeren.

Dit was tot 1646 de haven van de stad. Daarna werd het gedempt. Het bronzen beeld van een koggeschip (door Gerry van der Velden) herinnert aan het Hanzeverleden. Maar er zijn nog meer aanwijzingen. Zo liggen de huizen aan de ene kant van het plein iets hoger, omdat ze op een voormalig eiland staan, genaamd ‘de Kleyberg’. Dit eiland behoorde niet tot de macht van de stad. Daarom hoefden de mensen geen heffingen te betalen. Dat was erg aantrekkelijk voor horeca-ondernemers. En met een plek vlakbij de haven konden de ondernemers de schippers goedkoop drank aanbieden. Ook nu is dit nog een horecaplein.

Vroeger stond hier één van de stadspoorten van Tiel. Hij lag aan de Santwijckse Poortstraat en de Oude Haven aan de noordoostkant van de vesting. De poort dankt zijn naam aan het dorp Zandwijk (Santwich, Santwijch). Deze lag tegenover Tiel, op de rechteroever van de Linge. Ook hier zijn sporen van handel en ambachtsacitviteiten gevonden. Misschien was er wel vijandigheid tussen Tiel en Zandwijk. Een groep Zandwijkers viel Tiel namelijk aan. Daarna liet Tiel de Voorstad bouwen, die werd afgesloten met de Zandwijkse Poort. Ook tijdens de Tachtigjarige Oorlog van 1568 tot 1648 deed de poort goed dienst; Zandwijk bleef katholiek (destijds de enige toegestane godsdienst), maar Tiel werd overwegend reformatorisch. In 1518 is de poort uitgebreid en verstevigd. In 1845 werd hij afgebroken.

De Doode Linge was ooit de levensader van de Tielse handel. Je staat nu op de Oliemolenwal, waar vroeger schepen aanmeerden. Dit gedeelte van de gracht was vroeger verbonden met de Doode Linge en met de rivier de Linge. Verderop in de stad stond een houten kraan op de wal. Deze kraan tilde de producten uit de schepen aan land. Precies zo’n kraan is nog in Dantzig (in Polen aan de Oostzee) te bewonderen. Langs de wal kun je twee kelders met oud metselwerk zien. Boven de gemetselde togen is het bouwjaar te zien. Kun je het vinden? In de kelders werden de goederen opgeslagen die al wal waren gebracht. Daarom waren er vroeger al veel bedrijven en winkels in de Waterstraat, die achter de Oliemolenwal ligt. Dit is nu nog steeds een winkelstraat.

Dit prachtige, kleine park heeft een zeer rijke geschiedenis. Hier stonden ruim 600 jaar het klooster en de kerk van Sint-Walburg, rond het jaar 916 gesticht door graaf Waltger van Teisterbant. In 950 kwamen kerk en klooster in het bezit van bisschop Balderik van Utrecht en werd het Sint-Walburgcomplex een belangrijk kerkelijk centrum. Tiel werd zelfs een bedevaartsplaats toen er wonderen werden toegeschreven aan de Heilige Walburga. Helaas raakte de kerk in verval door de invoering van de Reformatie in 1578. Uiteindelijk werd hij in 1679 afgebroken.

Het Ambtmanhuis uit 1525 was het woonhuis van de ambtman. Dit was de bestuurder die namens de vorst de baas was over het gebied rond Tiel. Tegenwoordig werken de burgemeester en de wethouders van de gemeente Tiel hier. Het pand heeft zadeldaken met aan de westzijde puntgevels en aan de oostzijde topgevels. De tuin van het huis is ontworpen door de bekende Nederlandse (landschaps)architect Jan David Zocher en werd aangelegd rond 1855. Je herkent hier de oude theekoepel en het koetshuis. Bij archeologische opgravingen zijn resten van een boerderij uit de 11e eeuw gevonden. En ook sporen van Romeinsde bewoning.

Hier stonden in de 10^e, 11^e en 12e eeuw grote pakhuizen vol opgestapelde handelswaar. De linge liep toen langs de Westluidensestraat, even verderop. De pakhuizen stonden dus vlakbij de Linge. De Koornmarkt eindigt bij de Westluidensestraat. Hier zie je aan je rechterhand een statig gebouw met een grote bordestrap: de Koornmarkt 20. Het huidige herenhuis bestaat sinds de 18^e eeuw, maar sommige delen zijn ouder. Rond 1900 woonde hier de beroemde Tielse architect G. Formije en sinds 1994 is het pand een moskee.

Dit is misschien wel het mooiste plein van Tiel. Beide pleinwanden worden versierd met galerijen van Ionische zuilen van de oude Korenbeurs (1849). Dit was de marktplaats waar de zakkendragers de zakken met koren voor de verkoop naartoe brachten. Het gebouw dat nu café De Beurs is, is het oude beursgebouw naar een ontwerp van A. Harte en J. Grotele. Nu is het Korenbeursplein een gezellig horecaplein met gezellige restaurants en cafés.

De Maartenskerk is gebouwd rond het jaar 900. Hierna is de kerk vaak uitgebreid en gerestaureerd. In de 15e eeuw was hij op zijn het grootst qua omvang. Dit kun je nog aflezen aan de huidige bestrating. De protestanten gingen de kerk in 1578 gebruiken nadat alle altaren waren verwijderd. De Maartenskerk was de groostste van de stad en werd daarom ook wel de Grote Kerk genoemd.

Wat heeft een parkeergarage te maken met de Hanzeroute? Veel! Want bij de bouw ervan zijn resten van de oude stadsmuur van Tiel gevonden. Deze dateren uit de 15e eeuw en maakten deel uit van de Westluidense Poort. Deze stadspoort bevond zich in de middeleeuwen aan de zuidkant van de oude binnenstad. Boven de parkeergarage is nu Vlindertuin de Zindering waar je een deel van de oude stadsmuur vindt. Evenals bij punt 21 op de kaart.

Hanzestad Tiel

Waarom was de Hanze zo belangrijk voor Tiel?
Door samen te werken met andere steden, kon Tiel zijn handelsbelangen beschermen, goedkoper werken en veiliger handelsproducten vervoeren. Dit waren voornamelijk granen, zout, hout, vis, dierenhuiden, wijn, bier en linnen.

Welke steden werkten samen in de Hanze?
In het buitenland waren dat diverse steden in Noord-Duitsland en langs de Oostzee. In Nederland zijn er, naast Tiel, nog meer Hanzesteden: Arnhem, Deventer, Doesburg, Elburg, Groningen, Harderwijk, Hasselt, Hattem,  Kampen, Nijmegen, Oldenzaal, Ommen, Roermond, Stavoren, Venlo, Zutphen en Zwolle. Waar wordt samengewerkt, wordt ook vergaderd. Vanaf 1357 werden de Hanzevergaderingen (Hanze Tagungen) in Duitsland gehouden.